Ως ο πρώτος ηθικός φιλόσοφος της δυτικής ηθικής παράδοσης σκέψης, αξίζει τον κόπο να ρίξουμε μια ματιά στο τι έκανε τον Σωκράτη να βλέπει τον θάνατο με τόση απερισκεψία και θάρρος, μέχρι το τέλος της αξιοσημείωτης ζωής του.
Ο Σωκράτης είναι ο σημαντικότερος εκφραστής της δυτικής φιλοσοφίας, με τις ιδέες του να αποτελούν μια συνέχεια από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι τη σημερινή δυτική σκέψη.
Έχει ειπωθεί για τον άνθρωπο ότι «κατέβασε τη φιλοσοφία από τα αστέρια στη Γη», επειδή, χάρη στη δική του προσωπικότητα, οι φιλόσοφοι έπαψαν να ασχολούνται με τα φυσικά φαινόμενα και άρχισαν να ασχολούνται με τον άνθρωπο και την κοινωνία.
Μια αινιγματική φιγούρα, ο Σωκράτης δεν έγραψε κανένα κείμενο και είναι γνωστός κυρίως μέσω των μεταθανάτων αφηγήσεων κλασικών συγγραφέων, ιδιαίτερα των μαθητών του Πλάτωνα και Ξενοφώντα.
Αυτές οι αφηγήσεις είναι γραμμένες ως διάλογοι, στους οποίους ο Σωκράτης και οι συνομιλητές του εξετάζουν ένα θέμα με το ύφος της ερώτησης και της απάντησης, συνήθως με τον Σωκράτη να πρωτοστατεί, και προκάλεσε το λογοτεχνικό είδος του Σωκρατικού διαλόγου. Αντιφατικές αφηγήσεις για τον Σωκράτη καθιστούν σχεδόν αδύνατη την ανακατασκευή της ιστορίας της ζωής του, μια κατάσταση γνωστή ως Σωκρατικό πρόβλημα. Ο Σωκράτης ήταν μια πολωτική προσωπικότητα στην Αθηναϊκή κοινωνία.
 |
| Ο θάνατος του Σωκράτη του Jacques-Louis David. Εικόνα: Δημόσιος τομέας |
Ο Σωκράτης γεννήθηκε από τον Σωφρονίσκο και τη Φαεναρέτη στην Αλόπη, έναν δήμο της Αθήνας. Ο πατέρας του ήταν λιθοξόος και η μητέρα του γνωστή μαία.
Ο Σωκράτης συνέχισε να ζει με την οικογένειά του στην Αλόπη, κάπου κοντά στα σύνορα της σημερινής Άνω Νέας Σμύρνης και Παλαιού Φαλήρου, όλα τα νεανικά του χρόνια. Πολύ λίγα είναι γνωστά για την παιδική του ηλικία. Ωστόσο, είχε μια φυσική νοημοσύνη για όλα τα πράγματα χωρίς να έχει λάβει καμία επίσημη εκπαίδευση.
Δύο πράγματα αναφέρονται πάντα όταν περιγράφεται η παιδική ηλικία του Σωκράτη — ότι του έλειπαν καλοί τρόποι και ότι βοηθούσε τον πατέρα του στην επιχείρηση λιθοτεχνίας. Σύμφωνα με τον ιστορικό Πορφύριο, όμως, ήταν ανυπάκουος στις εντολές του πατέρα του.
Σίγουρα έζησε σε αυτόν τον κόσμο και δεν ήταν κλεισμένος σε έναν φιλοσοφικό πύργο, παλεύοντας με αιθέριες ιδέες.
Το σωματικό του θάρρος μαρτυρήθηκε όταν το 431 π.Χ., καθώς ο Πελοποννησιακός πόλεμος επρόκειτο να ξεσπάσει, ο Σωκράτης πολέμησε στην Ποτίδαια – μια πόλη-κράτος που απειλούσε να αποχωριστεί από την Αθήνα. Ο μεγάλος φιλόσοφος πολέμησε στο πεδίο της μάχης και αργότερα, στην επακόλουθη πολιορκία της πόλης.
Ο Σωκράτης πολέμησε στην εκστρατεία για τρία ολόκληρα χρόνια, επιστρέφοντας στην Αθήνα ως μέρος ενός νικηφόρου στρατού, αφού διακρίθηκε στο πεδίο της μάχης.
Με την πρώτη φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου να μαίνεται, ο Σωκράτης στη συνέχεια πολέμησε στη Μάχη του Δηλίου.
Παρ' όλα αυτά, ο μεγάλος στοχαστής φαίνεται ότι κράτησε κάποια τάξη στην υποχώρησή του, λαμβάνοντας τα εύσημα στο πεδίο του πολέμου.
Ο Αθηναίος στρατηγός Λάχης επαίνεσε αργότερα τον φιλόσοφο, λέγοντας: «Αν όλοι οι Αθηναίοι είχαν πολεμήσει τόσο γενναία όσο ο Σωκράτης, οι Βοιωτοί δεν θα είχαν στήσει αγάλματα (νικητήρια)».
Οι δοκιμασίες, η ζωή στο σπίτι βοήθησαν στη διαμόρφωση του Σωκράτη ως ανθρώπου και στοχαστή
Στη συνέχεια, αργότερα, ο Σωκράτης παντρεύτηκε μια πολύ δύσκολη γυναίκα, της οποίας η φρικτή προσωπικότητα επισημάνθηκε ακόμη και από πολλές γνωστές προσωπικότητες της εποχής.
Σε ένα διάλογο μεταξύ Σωκράτη και Αλκιβιάδη, ο Αλκιβιάδης αναρωτιέται πώς μπορεί ο Σωκράτης να αντέξει τη γκρίνια της Ξανθίππης, στην οποία ο Σωκράτης απαντά: «Όπως αντέχεις στο κρόξιμο των χήνων, γιατί σου δίνουν αυγά και νεοσσούς χήνας, έτσι και η Ξανθίππη μου δίνει παιδιά. .»
Η εξαιρετικά δυσβάσταχτη συμπεριφορά της Ξανθίππης αναφέρθηκε ακόμη και από τον Ξενοφώντα στο έργο «Συμπόσιο», όπου ο Αντισθένης τη χαρακτηρίζει ως τη δυσκολότερη από όλες τις γυναίκες που υπήρξαν ποτέ.
Ο Σωκράτης, όταν ρωτήθηκε πώς άντεξε να ζει με μια τέτοια γυναίκα, απάντησε ισομερώς ότι όπως εκείνοι που θέλουν να γίνουν οι καλύτεροι ιππείς επιλέγουν τα πιο άγρια άλογα για να δαμάσουν, επέλεξε την Ξανθίππη για να μάθει να αντιμετωπίζει όλους τους ανθρώπους - ακόμα και το πιο δύσκολο.
Σαφώς ο άντρας ήταν ένας από τους πιο διάσημους ανθρώπους. Χωρίς να φοβάται το πεδίο της μάχης, μετά από χρόνια μάχης, ή το συνεχιζόμενο πεδίο μάχης στο σπίτι του, φαινομενικά δεν είχε τίποτα άλλο να φοβηθεί.
Ο Σωκράτης φυσικά ενδιαφερόταν περισσότερο για τα βαθύτερα κίνητρα των ανθρώπων. Μη ασχολούμενος με τον σωστό τρόπο ζωής και δράσης, είτε προσωπικά είτε κοινωνικά, αναζήτησε τη βαθύτερη αρχή κάθε ηθικής έννοιας, η οποία δεν επηρεάζεται από ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες ή από την ατομική αντίληψη.
Αναζήτησε δηλαδή το απόλυτο και απέρριψε το σχετικό, μελέτησε την ουσία της ηθικής και αγνόησε αυτά που έβλεπε ως πιο επιφανειακά ηθικά ζητήματα.
Ο Αριστοτέλης απέδωσε στον Σωκράτη τη χρήση της επαγωγικής λογικής ή επαγωγικού συμβολισμού, που είχε ως στόχο την ανακάλυψη ενός καθολικού και αμετάβλητου ορισμού. Δηλαδή, η ικανότητα επίτευξης ακριβούς έννοιας ή ορισμού ενός θέματος.
Ο Σωκράτης φάνηκε να θεωρεί σημαντικό έναν καθολικό ορισμό που σχετίζεται κυρίως με την ηθική συμπεριφορά και θεώρησε χρήσιμο να κρατήσουμε τον λόγο μας μακριά από τη δίνη της σχετικότητας του σοφισμού, που έχει έντονη παρουσία στην εποχή μας.
Για παράδειγμα, εάν έχουμε έναν καθολικό ορισμό της δικαιοσύνης, έχουμε μια ασφαλή βάση όχι μόνο για να κρίνουμε τη δράση ενός ατόμου αλλά και για τη στέρεη κατασκευή των ηθικών κανόνων της κοινωνίας.
Με τον επαγωγικό συλλογισμό, ο Σωκράτης δεν ενδιαφερόταν τόσο για την επίλυση προβλημάτων λογικής, αλλά για την ανακάλυψη καθολικών ορισμών.
Χρησιμοποιώντας τη διαλεκτική μέθοδο (εννοώντας τον διάλογο) ξεκίνησε από έναν λιγότερο ακριβή ορισμό και έφτασε σε έναν πιο ακριβή, έγκυρο και καθολικό ορισμό των εννοιών μέσα από έντονους διαλόγους με τους συνομιλητές του.
Οι εντελώς καινοτόμες ιδέες του Σωκράτη για την ηθική, που είχαν προκύψει μέσα από τη ζωή στον πραγματικό κόσμο και την αντιμετώπιση των δυσκολιών κάθε είδους, βοήθησαν σύντομα να τον φέρει στα δικαστήρια της αρχαίας Ελλάδας..
Θεωρούνταν ευρέως τότε —και εξακολουθεί να είναι σήμερα— ότι, ήταν η συχνή γελοιοποίηση της δημοκρατίας από τον Σωκράτη.
Ο αρθρωμένος λιθοκόπτης είχε από καιρό επιμείνει ότι η Δημοκρατία ήταν ένα ηθικά διεφθαρμένο εκλογικό σύστημα στο οποίο οι άπληστοι δημαγωγοί κουκούλωσαν τον αδαή όχλο.
Η ακλόνητη πίστη στην ανθρώπινη ψυχή οδήγησε στην ελευθερία, στην αποδοχή του σωματικού θανάτου, σύμφωνα με τον Σωκράτη
Οι κατηγορίες ανέφεραν δύο ασεβείς πράξεις του Σωκράτη: «αποτυχία αναγνώρισης των θεών που η πόλη αναγνωρίζει» και «εισαγωγή νέων θεοτήτων», που ήταν πολύ σοβαρές. Ο φιλόσοφος καταδικάστηκε σε θάνατο, ποινή που έλαβε χωρίς παράπονο.
Η θανατική καταδίκη του φιλοσόφου ήταν η νομική συνέπεια της υποβολής δύσκολων πολιτικοφιλοσοφικών ερωτημάτων στους μαθητές του ως μέρος της διαλεκτικής του μεθόδου.
Μετά από μια προσποίηση δίκης που διήρκεσε μόλις μια μέρα, ο μεγάλος στοχαστής καταδικάστηκε σε θάνατο. Πέρασε την τελευταία του μέρα στη φυλακή, αρνούμενος σταθερά να δραπετεύσει.
Η «Απολογία του Σωκράτη» του Πλάτωνα είναι μια πρώιμη φιλοσοφική υπεράσπιση του φιλοσόφου, που παρουσιάζεται με τη μορφή Σωκρατικού διαλόγου. Ο Σωκράτης ζητά από την κριτική επιτροπή, σύμφωνα με τη δική του μέθοδο συλλογιστικής, να τον κρίνει από την αλήθεια των δηλώσεών του, όχι από τη ρητορική του ικανότητα.
Αν και αργότερα ο Αριστοτέλης κατέταξε τον διάλογο ως έργο μυθοπλασίας, παραμένει σήμερα ως χρήσιμη ιστορική πηγή για τον μεγάλο φιλόσοφο.
Παρά την εξάρθρωση των ηθικών αρχών της κοινωνίας μέχρι τον πυρήνα τους, πάντα προέτρεπε τους ανθρώπους να ακολουθούν βασικούς ηθικούς κανόνες και να είναι πάντα δίκαιοι. Για τον Σωκράτη η δικαιοσύνη ήταν αυτή που βοηθά τον άνθρωπο να πετύχει την αληθινή ευτυχία και να έχει ισορροπία στην ψυχή του.
Πίστευε ότι η ευχαρίστηση στη ζωή είναι καλή, αλλά ότι η αληθινή και διαρκής ευτυχία μπορούσε να επιτευχθεί μόνο από ηθικούς ανθρώπους. Ο Σωκράτης υποστήριξε μέχρι τέλους ότι υπάρχει μια ανώτερη αιώνια ανθρώπινη φύση, με παγκόσμιες ηθικές αξίες που εξυπηρετούν και καθοδηγούν την ανθρώπινη συμπεριφορά, και η συμπεριφορά του μέχρι το τέλος της ζωής του αποτελούσε παράδειγμα αυτού του ιδανικού.
Ο φιλόσοφος Φαίδωνας ήταν παρών στην εκτέλεση του μεγάλου άνδρα και ο φίλος του Εχεκράτης του ζήτησε να αφηγηθεί πώς ο Σωκράτης είχε το τέλος του. Η απάντηση του Φαίδωνα, χρησιμοποιώντας ως πηγή το έργο του Πλάτωνα, ήταν εξαιρετικά αποκαλυπτική.
Ο Φαίδων δήλωσε ότι ο Σωκράτης είχε συναντηθεί με μερικούς από τους φίλους του όταν ήρθε η καθορισμένη μέρα για να πιει το δηλητηριώδες κώνειο που θα τον σκότωνε. Η σύζυγός του Ξανθίππη ήταν απαρηγόρητη.
Εντούτοις, ο Σωκράτης είχε έντονη διάθεση γιατί ανέκαθεν πίστευε ότι για έναν αληθινό φιλόσοφο ο θάνατος δεν ήταν κάτι που φοβόταν, επειδή είχε ζήσει τη ζωή του με καλό και ηθικό τρόπο, απλά δεν φοβόταν τον θάνατο.
Οι φίλοι του που ήταν παρόντες τον ρώτησαν γιατί αυτό να ήταν αλήθεια.
Ο Σωκράτης επέμενε ότι για έναν ηθικό άνθρωπο, ο θάνατος ήταν κάτι καλό και έπρεπε να είναι ευπρόσδεκτος. Η αυτοκτονία ήταν λάθος, πρόσθεσε, γιατί οι άντρες και οι γυναίκες είναι ιδιοκτησία των αθάνατων Θεών, και ως εκ τούτου δεν πρέπει να βλάπτουμε έξω σκόπιμα, αφού είμαστε ιδιοκτησία άλλων. Ωστόσο, όταν ο θάνατος επήλθε χωρίς δική μας ενέργεια, δεν ήταν κάτι που έπρεπε να φοβόμαστε.
Ο Σωκράτης πίστευε ότι λόγω της Αθανασίας της ψυχής, ο θάνατος δεν μπορούσε να είναι κακός, γιατί το να ελευθερωθεί η ψυχή καθοδηγώντας την στις αιώνιες αλήθειες ήταν όλο το ζητούμενο της ζωής. Όταν έρχεται ο θάνατος, είναι μια απελευθέρωση της ψυχής.
Η ψυχή βρισκόταν σε ευθεία αντίθεση με το ανθρώπινο σώμα, το οποίο πίστευε ότι δεν ήταν παρά μια πηγή δυσκίνητων παθών και ωμών επιθυμιών. Ήταν η ψυχή που ήταν ικανή να δει την αλήθεια, και επομένως στον θάνατο, η ψυχή θα ελευθερωνόταν να βρει την αληθινή αρετή και ευτυχία - το σημείο της ύπαρξής της.
Είναι ενδιαφέρον ότι αυτή η διχοτόμηση μεταξύ του σώματος και της ψυχής θα συνεχίσει να έχει σημαντική και διαρκή επιρροή στους συγγραφείς της Καινής Διαθήκης και στη χριστιανική σκέψη.
Όταν πιέστηκε από τους φίλους του γιατί πίστευε ότι οι ψυχές μας ήταν αθάνατες, ο Σωκράτης ήταν έτοιμος να απαντήσει..
Πρώτα απ' όλα, δήλωσε, η ψυχή πρέπει να είναι αθάνατη γιατί η ζωή αναδύεται πάντα μετά τον φυσικό θάνατο, όπως βλέπουμε στη φύση, καθώς η ζωή πηγάζει από οργανική ύλη σε αποσύνθεση.
Ακριβώς όπως η φύση κάνει έναν τρόπο για μια νέα ζωή που βγαίνει από τη φθορά, έτσι και η ψυχή πρέπει να επιβιώσει από τον φυσικό θάνατο.
Ο θάνατος, πίστευε ο Σωκράτης, πρέπει να είναι σαν να ξυπνάς από τον ύπνο.
Πίστευε επίσης ότι το πώς οι άνθρωποι τείνουν να θυμούνται πράγματα από τα οποία δεν είχαν εμπειρία στη ζωή τους - που αναφέρεται ως η αρχή της ανάμνησης - αποδεικνύει αυτή την υπόθεση.
Δήλωσε ότι κανείς «δεν χρειάζεται να διδαχθεί τι είναι κύκλος ή τρίγωνο». Οι άνθρωποι γνωρίζουν αυτές τις έννοιες φυσικά, γεγονός που υποδηλώνει ότι πρέπει να έχουν μάθει πράγματα όπως αυτά σε μια προηγούμενη ζωή.
Ο Σωκράτης στη συνέχεια υποστήριξε ότι η ψυχή ήταν αθάνατη εξαιτίας κάτι που ονόμασε «συγγένεια». Ο συλλογισμός του ήταν έτσι: τα αθάνατα όντα, όπως οι θεοί, είναι συνήθως αόρατα από την ίδια τους τη φύση. Παρά την πίστη του στον Δία ή τον Απόλλωνα ή άλλους θεούς, συνήθως δεν τους βλέπαμε να κάνουν βόλτες στους δρόμους της Αθήνας, σημείωσε. Ωστόσο, η ανθρώπινη ψυχή γνωρίζει ότι υπάρχουν, πώς θα μπορούσε η ψυχή να το κάνει αυτό χωρίς να έχει έστω ένα κομμάτι από το Θείο από μόνη της;
Ο Σωκράτης συνέχισε περιγράφοντας την ψυχή λέγοντας ότι είναι σαν μανδύας που φτιάχνει ένας υφαντής. Όπως ο μανδύας συνεχίζει να υπάρχει μετά τον θάνατο του υφαντή, έτσι και η ανθρώπινη ψυχή πρέπει να ζει μετά το θάνατο του σώματος.
Ο Σωκράτης εισήγαγε επίσης την έννοια των «καθαρών μορφών», ή πράγματα που όλοι γνωρίζουμε ότι είναι αιώνια. Μια τέτοια έννοια, συμπεριλαμβανομένης της ομορφιάς - ή ακόμα και των αριθμών - υπάρχουν έξω από το σώμα μας και είναι αιώνιες έννοιες.
Η ψυχή, υποστήριζε — ακόμη και στο νεκροκρέβατό του, αφού καταδικάστηκε σε θάνατο από το δικαστήριο — πρέπει να είναι σαν αυτά τα πράγματα, αφηρημένη και αιώνια. Ο Σωκράτης λέει στους φίλους του ότι όταν ελευθερωθεί από το σώμα, η ανθρώπινη ψυχή συνεχίζει να υπάρχει, όπως και άλλες αγνές έννοιες, όπως η αλήθεια ή η ομορφιά, που θα ζουν για πάντα.
Τώρα λοιπόν, όταν όλα δείχνουν να μας απειλούν, από τις αδικίες του κόσμου μέχρι την ίδια τη φύση, καθώς μια πανδημία συνεχίζει να καταστρέφει τον κόσμο, η ηρεμία του μεγάλου φιλοσόφου είναι σίγουρα μια μεγάλη παρηγοριά για εμάς στην εποχή μας.
Τα μεγαλύτερα αποφθέγματα του Σωκράτη
Μερικά από τα μεγαλύτερα αποσπάσματα του Σωκράτη περιλαμβάνουν τα ακόλουθα:- Όταν η συζήτηση χάνεται, η συκοφαντία γίνεται το εργαλείο του ηττημένου.
- Ο ευκολότερος και ευγενέστερος τρόπος δεν είναι να συνθλίβετε τους άλλους, αλλά να βελτιώνετε τον εαυτό σας.
- Να είστε ευδιάθετοι για τον θάνατο και να ξέρετε την αλήθεια, ότι κανένα κακό δεν μπορεί να συμβεί σε έναν καλό άνθρωπο, είτε στη ζωή είτε μετά τον θάνατο.
- Η ανεξέταστη ζωή δεν αξίζει να τη ζεις.
- Μπορούμε εύκολα να συγχωρήσουμε ένα παιδί που φοβάται το σκοτάδι, η πραγματική τραγωδία της ζωής είναι όταν οι άντρες φοβούνται το φως.
- Δεν μπορώ να διδάξω σε κανέναν τίποτα, μπορώ μόνο να τον κάνω να σκεφτεί.
- Το μόνο καλό είναι η γνώση και το μόνο κακό η άγνοια.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου