Επτά διαπιστώσεις για την κατάσταση στο Αιγαίο

Το ΝΑΤΟ αντιλήφθηκε ότι στο Αιγαίο η Συμμαχία δεν μπορεί να λειτουργήσει επιχειρησιακά: Η επιχείρηση του ΝΑΤΟ στο Αιγαίο υπήρξε πρωτοβουλία της Γερμανίας, που ήθελε να διακόψει τις παράνομες ροές προς την Ευρώπη, διότι απειλούν την εσωτερική πολιτική της ισορροπία. Οι Αμερικανοί δέχθηκαν την επιχείρηση, διότι διασφάλιζε τη νατοϊκή παρουσία σε ένα κρίσιμο θαλάσσιο πέρασμα των Ρώσων, μεταξύ Μαύρης Θάλασσας και Ανατολικής Μεσογείου.
Στην πορεία διαπιστώθηκε ότι ήταν κοστοβόρα διαδικασία με περιορισμένα αποτελέσματα: πλοία αξίας εκατοντάδων εκατομμυρίων με υψηλά λειτουργικά έξοδα καλούνταν να φέρουν εις πέρας μία αποστολή που μπορούσε να πραγματοποιηθεί καλύτερα με τα «φθηνά» πλοία του Λιμενικού. Επιπλέον, οι σύμμαχοι ήλθαν αντιμέτωποι, όχι πλέον θεωρητικά, αλλά στην πράξη, με το σύνολο των θεμάτων που μετά το 1974 θέτει η Τουρκία εις βάρος της Ελλάδος: μην πετάτε χωρίς δική μας άδεια, μην αναφέρεστε στα νησιά με ονόματα, αλλά με αριθμούς, διότι είναι αμφισβητούμενης κυριαρχίας, να ελλιμενίζεστε στην ηπειρωτική Ελλάδα, διότι τα νησιά είναι αποστρατιωτικοποιημένα, κ.ο.κ.
Την αρχική έκπληξη διαδέχθηκε ο προβληματισμός για την ουσιαστική αδυναμία του ΝΑΤΟ να δρα επιχειρησιακά σε μία περιοχή που, λόγω Ρωσίας, παρουσιάζει αυξημένο ενδιαφέρον για τους Αμερικανούς. Στους παραπάνω παράγοντες οφείλονται οι αμερικανικές παρεμβάσεις των τελευταίων εβδομάδων, από τα αερόστατα που θα αντικαθιστούσαν τα νατοϊκά πλοία μέχρι τις συστάσεις, κατά κύριο λόγο, προς την Τουρκία για αυτοσυγκράτηση. Μπορεί η Ελλάδα να εκμεταλλευθεί τις εξελίξεις; Δύσκολο, αλλά υπό προϋποθέσεις εφικτό.
Η Τουρκία βρήκε την ευκαιρία να επιβεβαιώσει τις διεκδικήσεις της ενώπιον ενός διεθνούς ακροατηρίου: Παρά τα αντιθέτως θρυλούμενα, η Τουρκία σύρθηκε στην επιχείρηση λόγω επιμονής της Γερμανίας (όπως συνέβη και με την Ελλάδα, αλλά για διαφορετικούς λόγους). Αφού δεν μπορούσε να το αποφύγει, αποφάσισε να χρησιμοποιήσει την παρουσία του ΝΑΤΟ για να θέσει σε ένα διεθνές ακροατήριο το σύνολο των διεκδικήσεών της στο Αιγαίο. Γνωρίζει ότι πολλοί Ευρωπαίοι ηγέτες είναι πρόθυμοι να παραβλέψουν πολλά πράγματα μπροστά στο ζητούμενο: τη διακοπή των μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών

Το παράδειγμα

Οι Οινούσσες επελέγησαν ως παράδειγμα «γκρίζας ζώνης» κυριαρχίας στο βόρειο Αιγαίο: Μετά την κρίση στα Ιμια, το 1996, οι Τούρκοι έχουν καταγράψει όλες τις νησίδες που δεν αναφέρονται ρητώς στις διεθνείς συνθήκες και τις θεωρούν «γκρίζες ζώνες» κυριαρχίας, για τις οποίες θα πρέπει Ελλάδα και Τουρκία να συμφωνήσουν σε ποια χώρα ανήκουν. Λόγω γεωγραφίας, οι περισσότερες «γκρίζες ζώνες» εντοπίζονται στα Δωδεκάνησα. Ο λόγος που οι Τούρκοι επιλέγουν τώρα την ευρύτερη περιοχή των Οινουσσών οφείλεται στις ιδιαιτερότητες της νατοϊκής επιχειρήσεως. Η Αγκυρα έχει περιορίσει τη δράση του ΝΑΤΟ στο βόρειο Αιγαίο και δεν δέχεται παρουσία νατοϊκών σκαφών στα Δωδεκάνησα, επειδή τα θεωρεί αποστρατιωτικοποιημένα. Στο βόρειο Αιγαίο, λόγω γεωγραφίας, δεν υπάρχουν πολλά μικρά νησιά. Οι Τούρκοι αμφισβητούν την ελληνική κυριότητα στην (ασήμαντη από πλευράς μεγέθους) Ζουράφα, στα Αντίψαρα και στο σύμπλεγμα των Οινουσσών (όπου και η νήσος Πασάς ή Παναγιά). Από πλευράς εντυπώσεων επελέγησαν οι Οινούσσες που βρίσκονται μεταξύ Χίου και τουρκικών ακτών, εν αντιθέσει προς τα Αντίψαρα που βρίσκονται δυτικά της Χίου και περίπου στο μέσον του Αιγαίου.
Οι «γκρίζες ζώνες» ήρθαν για να μείνουν: Εδώ και χρόνια επικρατούσε η αντίληψη ότι οι «γκρίζες ζώνες» ήταν ένα διαπραγματευτικό χαρτί που στο τέλος θα αποσυρόταν. Μετά και τις τελευταίες εξελίξεις στο βόρειο Αιγαίο είναι σαφές ότι οι «γκρίζες ζώνες» είναι βασική θέση της Τουρκίας, διότι επιτείνει σημαντικά την εικόνα μίας συνολικά αμφισβητούμενης περιοχής.
Τα κουτσά άλογα δεν έχουν πολλούς θαυμαστές: Με αυτήν τη φράση αναφέρθηκε Ελληνας διπλωμάτης στον τρόπο που αντιμετωπίζουν τις ελληνικές θέσεις οι σύμμαχοι. Αντιθέτως, οι Τούρκοι, προβληματικοί και εριστικοί, δεν παύουν να έχουν μετά τις ΗΠΑ τον μεγαλύτερο στρατό στο ΝΑΤΟ, με συμμετοχή σε όλες τις στρατιωτικές αποστολές (και με μεγάλες ανάγκες σε οπλικά συστήματα). Αυτά μετρούν ιδιαιτέρως.
Δεν είναι η κατάλληλη στιγμή να επιλύσουμε χρόνια ζητήματα: Στη παρούσα φάση δεν είμαστε διαπραγματευτικά ισχυροί. Πρέπει πρωτίστως να περιφρουρήσουμε τα δικαιώματά μας και να διατηρήσουμε τον ζωτικό μας χώρο. Πρέπει να κολλήσουμε όπως η πεταλίδα στον βράχο. Αυτό αφορά και στο Αιγαίο και στην Κύπρο.
Το σημερινό καθεστώς στο Αιγαίο εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους: Εδώ και δεκαετίες διολισθήσαμε σταδιακά σε μία κατάσταση όπου οι παραβιάσεις του εναερίου χώρου μας, οι παρενοχλήσεις πτητικών μέσων μας όταν πετούν προς απομακρυσμένα ελληνικά νησιά και οι εικονικές αερομαχίες στο Αιγαίο είναι ένα ψυχολογικά ανεκτό τμήμα της καθημερινότητας των ελληνοτουρκικών σχέσεων.
Πολύ χειρότερο είναι ότι το Αιγαίο έχει μετατραπεί σε μία θάλασσα ξεχασμένη από τις εξελίξεις του διεθνούς δικαίου, «παγωμένη» στο 1974. Η δημιουργία του εθιμικού κανόνα των δώδεκα μιλίων, η σύμβαση για το δίκαιο της θάλασσας του 1982 ή ακόμη και η ύπαρξη νέων θεσμών, όπως η συνορεύουσα ζώνη, που έχουν δημιουργηθεί ειδικώς για την αντιμετώπιση σημαντικών προβλημάτων, όπως η λαθρομετανάστευση, είναι για την περίπτωση του Αιγαίου πρακτικώς αδιάφορες εξελίξεις.
Σε συνδυασμό με τη χρόνια αποχή της Ελλάδος από την άσκηση των κυριαρχικών της δικαιωμάτων επί της υφαλοκρηπίδας, έχουν καταστήσει πιο νομιμοφανή την εντύπωση που καλλιεργεί η Τουρκία περί του Αιγαίου ωσάν μίας γκρίζας περιοχής με αδιευκρίνιστα σημεία δικαιοδοσίας, αμφισβητήσεις και προβλήματα. Η κατάσταση αυτή εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους που δεν προέρχονται μόνον από την Τουρκία αλλά μπορεί να προκύψουν και από δικούς μας λεονταρισμούς.
Αγγελος Μ. Συρίγος, επίκουρος καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Kathimerini